این روزها ماتم و سوگ این سرزمین را فرا گرفته است. خانواده های بسیاری سوگواراند و بازماندگان فراوانی با رنج های جسمانی، روانی و اجتماعی دست و پنجه نرم می کنند. فرآیند ماتم و سوگواری معمولا پدیده هایی روانشناختی دانسته می شوند اما ماتم و سوگ از ابعاد اجتماعی فراوانی برخوردارند.
شیوه های سوگواری و طریقه ابراز یا سرکوب ماتم به نحو اجتماعی و در نتیجه تعاملات جمعی آموخته می شود. در اینجا سنت ها، ادیان، آثار ادبی، رسانه ها و شیوه های بازنمایی ماتم و سوگواری در آنها از نقشی مهم در شکل دهی به پیش نویس ها یا سناریوهای فرهنگی سوگواری برخوردارند که شیوه های سوگواری «خوب» را از اشکال «نابهنجار» سوگواری تفکیک می کنند.
از سوی دیگر میزان فردگرایی یا جمع گرایی سوگواران نحوه تجربه ماتم و شیوه های اظهار آن در بین آنها را متفاوت می سازد. هر چه شخص فردگراتر باشد تجربه ماتم و نحوه مواجهه با آن دشوارتر می شود. در اینجا فرد ترجیح می دهد تا به شیوه خود به سوگ بنشیند در حالی که کمتر منبع فرهنگی در دسترس است تا این شیوه را برای او فهم پذیر سازد. فردگرایی نه تنها سوگوار را از ذخایر فرهنگی مرتبط با ماتم و سوگ محروم می کند بلکه او را از حضور در جمع و اجتماع و انجام عزاداری جمعی نیز باز می دارد. در اجتماع است که احساسات به اشتراک گذاشته می شود و ماتم تا حدی التیام می یابد و فردی که در تنهایی به سوگواری می پردازد از این حضور محروم می شود.
تحقیقات اندک انجام شده در مورد تجربه ماتم و سوگواری در بین اعضای طبقات مختلف اجتماعی نشان می دهد، در حالی که بازماندگان طبقات بالا و متوسط جدید در توضیح فقدان عزیزان خویش و سرنوشت آنها پس از مرگ غالبا از تبیین های طبیعی و دنیوی مدد می گیرند و درگذشت آنها را با تشویش و اضطراب می نگرند، بازماندگان طبقات پایین و متوسط سنتی با سهولت بیشتری با مرگ خویشاوندان و نزدیکان خود کنار می آیند. روایت های دینی و استناد به مفاهیمی چون «تقدیر» و «سرنوشت» به اعضای این طبقات کمک می کنند تا با فقدان عزیزان کنار بیایند و معنایی برای آن دست و پا کنند.
به عنوان مثال، در حالی که در بحران کنونی، اعضای طبقات بالا و متوسط جدید عدم تزریق واکسن، کمبود دارو و عدم مدیریت کرونا را از دلایل مرگ عزیزانشان می دادند و با خشم و سرگردانی با فقدان آنها مواجه می شوند اعضای طبقات پایین مرگ نزدیکان خود را نتیجه «خواست خداوند»، «تقدیر الهی» و «سرنوشت» می دانند، با آرامش بیشتری با آن مواجه می شوند و برای آمرزش روح متوفی در جهان پس از مرگ دعا می کنند.
آیین های مرتبط با مرگ و نحوه برگزاری آنها در بین بازماندگان برخاسته از طبقات مختلف اجتماعی نیز متفاوت است. در حالی که در آیین های تدفین و ترحیم طبقات بالا و متوسط جدید تاکید اصلی بر بزرگداشت شخص متوفی و گرامی داشت زندگی او است، در طبقات پایین و متوسط سنتی نفس برگزاری آیین و انجام ترتیبات آن بر اساس سنت و رسوم اجتماعی است که از اهمیت بیشتری برخوردار است.
فرآیند ماتم، سوگواری و عزاداری بر حسب زمینه های سنی، جنسی، قومی، طبقاتی و… از ویژگی های مختلفی برخوردار است و در نظر گرفتن این تفاوت ها در ارائه تحلیل های مرتبط و در مشاوره سوگواری از ضرورت برخوردار است.
رضا تسلیمی طهرانی
